Kažu da je malo mesta gde možete osetiti takav mir i spokoj, kakav se može pronaći u manastiru Studenica i, verovatno zbog toga, ovo mesto nazivaju i lađom spasenja. Ovo mi je uvek lepa tema, ali i tema na koju ne znam šta bih prvo rekao. U vreme Nemanjića, našom zemljom se širila raška arhitektonska škola, a manastir Studenica ostao nam je kao jedan od najznačajnijih spomenika kulture ovog stila. Danas predstavlja izuzetan primer srednjovekovne arhitekture i duhovne tradicije, koja se ističe kroz karakteristične elemente i stilističke odlike.
Specifični oblici kupole, lukovi i ukrasi, mene uveliko podsećaju na uticaje vizantijske arhitekture, dok su dekorativni detalji, poput bogate plastike i reljefa, tipični za romanički stil. Ovaj spoj stilova jasno ukazuje na povezanost manastira Studenica sa školom koja je oblikovala arhitektonski identitet Raške oblasti tokom srednjeg veka.
Studenica je locirana na oko 60 km od Kraljeva, u dolini reke Ibar, koja je vekovima poznata po malo romantičnijoj priči kralja Uroša i Jelene Anžujske, te zbog toga dobija ime dolina jorgovana.
Moćne zidine okružuju manastirski kompleks u okviru koga se nalaze: Kraljeva crkva (crkva Svetog Joakima i Ane), crkva Svetog Nikole, ostaci crkve Svetog Jovana, ostaci nekadašnjih konaka, Savina biblioteka, konaci novijeg datuma, dok je centralno mesto rezervisano sa monumentalnu crkvu Presvete Bogorodice.
Bogorodičina crkva
Kao svoju grobnu crkvu, Bogorodičinu crkvu podiže veliki župan Stefan Nemanja u poslednjim decenijama XII veka. Crkva je kroz naredni vek oslikana, što je u velikoj meri očuvano i danas, i pored svih teških dešavanja koja je imala tokom svoje istorije (opljačkana, napadnuta od strane turaka, stradala u požaru itd). Kvalitetna izrada samih fresaka, kao i vrlo skupa boja, odgovorne su za to što Studenica „odoleva vekovima“. Kažu da je litar boje, koštao kao kilogram zlata.
Bogorodičina crkva je izgrađena od belog mermera sa planine Radočelo, jednobrodna je bazilika sa masivnom kupolom nad glavnim, centralnim delom crkve, dok lepoti crkve dopronose četiri portala – sa sve četiri strane sveta, a neki od njih se smatraju najlepšim na područu čitave Evrope.
Znamo je Studenica oduvek bila značajna, što govori i koliko pažnje joj je poklonjeno kroz vekove za restauraciju. Možda i najznačajnija restauracija dešava se tokom XVI veka. I danas možete videti razliku u freskama iz XIII i XVI veka – freske koje su nastale u XIII veku su svetlije, naslikane na vizantijsko plavoj pozadini sa zlatnim slovima. Sa druge strane, freske nastale u XVI veku su naslikane na tamnijoj plavoj pozadini sa belim slovima.
Lapis lazuli (ovo može negde istaknuto)
Lapis lazuli je poludragi kamen, kopan u dalekom Avganistanu, koji se kasnije dodatno usitnjavao i, prema legendi, boja za freske u manastiru Studenica, dobijena je zahvaljujući ovom kamenu.
Spoljašnja priprata Bogorodičine crkve
Kasnije, u četvrtoj deceniji XIII veka, Bogorodičina crkva je doživela neke promene. Kralj Radoslav je dozidao spoljašnju pripratu i kada pogledate Bogorodičinu crkvu, ova priprata malo (možda) odudara od ambijenta, ali zahvaljujući njoj, neki delovi Bogorodičine crkve ostali su celi do danas. Možda ćete pronaći podatak da je kralj Radoslav sahranjen u priprati, što i nije potpuno tačan podatak. Ktitor, pogotovo kralj, nije mogao biti sahranjen u priprati, već se njegove mošti nalaze u naosu (glavnom delu crkve) na severnoj strani. U okviru priprate se nalazi jedan portal i krstionica. Zbog svojih masivnih dimenzija, u vreme kada je građena, priprata je predstavljala veliki građevinski poduhvat. Grandiozna spoljašnja priprata u unutrašnjosti nema stubove, što je predstavljalo veliki izazov za graditelje tog vremena.
Portali Bogorodičine crkve
Manastir Studenica ima čak četiri portala koja doprinose njegovom bogatom izgledu. Smatraju se najlepšim na teritoriji Evrope, a odlikuju se veoma bogatom dekoracijom, ali nose i jednu lepu poruku. Skoro svi portali simbolišu pobedu dobra nad zlim silama.
Južni portal
Krenućemo sa južne strane, gde se nalazi prvi portal. Sa njegove leve strane možete videti životinje koje simbolišu lošu stranu, dok sa suprotne strane možete videti različite cvetove i lijane, koje predstavljaju dobru stranu. Čitavo ovo mesto predstavlja put od lošeg ka dobrom. Iz tog razloga je spoljašnja priprata najniža, zatim unitrašnja priprata je za jedan stepenik viša, dok je glavni deo crkve još jedan stepenik više u odnosu na pripratu. Kada prođete ceo taj put, u oltaru vas Isus Hrist dočekuje raširenih ruku.
Levo od portala, na 4 m visine od poda se nalazi studenički sat. Delimično je oštećen, nedostaje mu igla tako da je izgubio namenu, ali u mermeru se i danas jasno uočavaju podeoci na osnovu kojih se određivalo vreme. Kažu da je Sveti Sava zaslužan za konstruisanje ovog sunčanog sata.
Sverni portal
Drugi portal se nalazi sa severne strane, ali na njemu nema dekoracije. Razlog za to je što ovom stranom Sunce ne prolazi. Ovde možete videti jedino studenički krst u obliku sidra, koje predstavlja nadu. Jedan je od 27 priznatih krstova u svetu i ovo je praktično zaštitni znak Studenice. Desno od severnog portala, najviše oko bifore (crkveni prozor sa dva otvora), vide se ostati požara koji su turci podmetnuli. Celokupna crkva je restaurirana i tom prilikom je skinut jedan sloj mermera, tako da danas ne možemo sa lakoćom videti crteže kojima je Sveti Sava davao instrukcije graditeljima.
Istočni portal – trifora
Treći portal je predstavljen studeničkom triforom (*crkveni prozor sa tri otvora) i po mom mišljenju, ovo je najleši portal manastirske crkve. Zapravo, sa mnom će se složiti mnogi istoričari umetnosti najstarijeg kontinenta. Kao i na prvom portalu, sa leve strane se nalaze životinje koje predstavljaju grehove, a u dnu se nalazi loš monah. Nasuprot njemu, sa desne strane se nalazi dobar monah i cvetovi koji simbolišu dobru stranu. U luneti studeničke trifore se nalaze još četiri cveta koja simbolišu elemente od kojih je naša planeta Zemlja sačinjena: voda, vazduh, vatra i zemlja. Levo od ovih cvetova se nalazi čudovište koje drži vavilonsku bludnicu, a nasuprot njima (desno od cvetova) se nalazi Isus Hrist koji ima telo i glavu petla, a zmijski rep.
Zapadni portal
I četvrti, poslednji portal se nalazi na prelazu iz spoljašnje priprate u unutrašnju pripratu. Nažalost, ovu fotografiju nemam. Kada vodim grupe, obavezno napomenem da je u unutrašnjosti crkve zabranjeno fotografisanje. Simbolika portala je slična kao i na prethodnim, osim što se u luneti nalaze Bogorodia i Arhanđeli, koji su došli da nas izbave iz lošeg sveta (misli se na grehe) u kojem živimo.
Ostali objekti
Manastir Studenica je skup vekova na jednom mestu. U svom kompleksu ima nekoliko objekata, očuvanih ili manje očuvanih. Crkva Joakima i Ane (odnosno Kraljeva crkva), očuvana je
Manastir Studenica u svom kompleksu ima nekoliko objekata. U okviru porte možemo videti ostatke crkve Svetog Jovana. Dalje možemo videti ckrvu Svetog Nikole, za koju se pretpostavlja da je izgrađena otprilike kad i spoljašna priprata Bogorodičine crkve, zbog materijala od koga je napravljena.
Crkva Joakima i Ane
Kralj Milutin, rekavši da će podići po jednu crkvu za svaku godinu koju provede na vlasti, početkom XIV veka podiže Crkvu Joanima i Ane – jedna je od retkih građevina koja je poznatija po svom ktitoru, a ne po zaštitniku po kome dobija ime.
Kao i kog Bogorodičine crkve, i ovde su freske su očuvane u velikoj meri. Na njima su predstavljene scene iz života Isusa Hrista i Bogorodice, kao i freske svetaca. Freska Svetog Save, predstavljena u udženicima za osnovnu školu, urađena je upravo po onoj u Kraljevoj crkvi. Takođe, na južnoj strani se nalazi ktitorska kompozicija na kojoj je predstavljen kralj Milutin sa modelom crkve u ruci i njegova žena Simonida.
Iskopaše ti oči, lepa sliko!
Večeri jedne na kamenoj ploči,
Znajući da ga tad ne vidi niko,
Arbanas ti je nožem izbo oči.
(Milan Rakić – Simonida)
